Stanisław Barańczak
Stanisław Barańczak (1946–2014) był poetą, tłumaczem i krytykiem literackim. Przełożył w latach 1990–2001 dwadzieścia pięć dramatów Shakespeare’a, jak również znaczną część kanonu angielskiej i amerykańskiej poezji. Jego tłumaczenia zdominowały repertuary polskich teatrów w sposób, w jaki nie udało się to żadnemu innemu polskiemu tłumaczowi w dwustuletniej recepcji Shakespeare’a. Zarówno przekłady, jak i ogłoszony przez Barańczaka zbiór esejów Ocalone w tłumaczeniu przyczyniły się do radykalnej i trwałej zmiany myślenia o sztuce przekładu, powinnościach i postaci tłumacza.
Ukończył polonistykę na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza, a w 1973 r. obronił rozprawę doktorską na temat poezji Mirona Białoszewskiego. W wyniku działalności opozycyjnej, w 1977 r., został zwolniony z uczelni. W 1981 r. wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie objął stanowisko profesora w Katedrze Języka i Literatury Polskiej im. Alfreda Jurzykowskiego na Uniwersytecie Harvarda.
Poza krajem nadal tłumaczył, w tym na angielski poezję Wisławy Szymborskiej i Jana Kochanowskiego. Był laureatem Nagrody im. Kościelskich (1972) i Nagrody im. Jurzykowskiego (1980). W 1989 r. uhonorowano go Nagrodą Polskiego PEN Clubu za przekłady, a w 1999 r. Nagrodą Literacką Nike za tom poezji Chirurgiczna precyzja. W 2014 r. został odznaczony Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, a w 2015 r. (pośmiertnie) Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski.
Barańczak eksponował swoją strategię przekładu z impetem, nie stroniąc od krytyki w ocenie innych tłumaczy. Zacięcie polemiczne, a także przystępność tych analiz sprawiły, że debata na temat przekładów dotarła do szerokich kręgów czytelników, z których część dopiero poznawała twórczość Shakespeare’a przez pryzmat esejów tłumacza.
Mimo silnych związków z teatrem, nie dopasowywał przekładu do konkretnych inscenizacji. Podążał za własną intuicją interpretacyjną: rekonstruował dynamikę akcji i dialogów, uwspółcześniał język i wyostrzał charakterystykę postaci. Co do zasady dbał o zrozumiałość, wierność, poetyczność i sceniczność, wskazując na potrzebę ustępstw, a nie rozwiązań pośrednich, jeśli zachowanie wszystkich kryteriów jest niemożliwe.
Naśladując elżbietański manieryzm, zwłaszcza w partiach komediowych, Barańczak imponował kreatywnością. Językowa wirtuozeria, jej wyrafinowanie i błyskotliwość były niekiedy odbierane jako rodzaj sygnatury tłumacza, dystynktywna cecha jego przekładów, paradoksalnie rozpraszająca iluzję obcowania z tekstem Shakespeare’a.
Od 1986 r. zrealizowano ponad dwieście pięćdziesiąt spektakli opartych na przekładach Barańczaka. Na fenomen ten – silną dominację w repertuarach ostatnich czterech dekad – złożyło się kilka czynników, w tym przewartościowania kanonów literackich po 1989 r. i potrzeby uwolnionego od cenzury teatru, poszukującego większej bezpośredniości w przekazie. Naprzeciw tym potrzebom wyszedł tłumacz o bezprecedensowej skali talentu, charyzmatyczny krytyk i poeta.
Przekłady Barańczaka stały się przedmiotem rozpraw naukowych. Dużo uwagi poświęcono ich teatralności, a także kreatywności w przekładzie gry słów i metaforyki. Tłumaczenia te były wielokrotnie wznawiane, w tym w dwutomowej edycji zbiorowej.
bibliografia przekładów
William Shakespeare, Romeo i Julia, tłum. Stanisław Barańczak, W drodze, Poznań 1990 (1992, 1994).
William Shakespeare, Hamlet, książę Danii, tłum. Stanisław Barańczak, W drodze, Poznań 1990 (1994, 1995).
William Shakespeare, Burza, Zimowa opowieść, tłum. Stanisław Barańczak, W drodze, Poznań 1991.
William Shakespeare, Król Lear, tłum. Stanisław Barańczak, W drodze, Poznań 1991.
William Shakespeare, Makbet, tłum. Stanisław Barańczak, W drodze, Poznań 1992 (1994).
William Shakespeare, Poskromienie złośnicy, Dwaj panowie z Werony, tłum. Stanisław Barańczak, W drodze, Poznań 1992.
William Shakespeare, Sen nocy letniej, Kupiec wenecki, tłum. Stanisław Barańczak, W drodze, Poznań 1992.
William Shakespeare, Juliusz Cezar, tłum. Stanisław Barańczak, W drodze, Poznań 1993.
William Shakespeare, Otello, Maur wenecki, tłum. Stanisław Barańczak, W drodze, Poznań 1993.
William Shakespeare, Jak wam się podoba, tłum. Stanisław Barańczak, W drodze, Poznań 1993.
William Shakespeare, Wiele hałasu o nic, Wieczór Trzech Króli albo co chcecie, tłum. Stanisław Barańczak, W drodze, Poznań 1994.
William Shakespeare, Komedia omyłek, Stracone zachody miłości, tłum. Stanisław Barańczak, W drodze, Poznań 1994.
William Shakespeare, Koriolan, tłum. Stanisław Barańczak, W drodze, Poznań 1995.
William Shakespeare, Król Ryszard III, tłum. Stanisław Barańczak, W drodze, Poznań 1996.
William Shakespeare, Romeo i Julia, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 1998 (1999 [audiobook], 1999, 2000, 2002, 2004).
William Shakespeare, Hamlet, książę Danii, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997 (1999, 2000, 2002, 2004).
William Shakespeare, Król Lear, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997 (2008).
William Shakespeare, Makbet, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 1998 (2000, 2002, 2003).
William Shakespeare, Juliusz Cezar, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 2000.
William Shakespeare, Otello, Maur wenecki, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002.
William Shakespeare, Koriolan, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 2003.
William Shakespeare, Tymon Ateńczyk, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997.
William Shakespeare, Wesołe kumoszki z Windsoru, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 1998.
William Shakespeare, Henryk IV, część 1 i 2, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 1998.
William Shakespeare, Burza, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 1999 (2008).
William Shakespeare, Henryk V, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 1999.
William Shakespeare, Sen nocy letniej, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 2000 (2008).
William Shakespeare, Wszystko dobre, co się dobrze kończy, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 2001.
William Shakespeare, Wieczór Trzech Króli albo co chcecie, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 2001 (2008).
William Shakespeare, Kupiec wenecki, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 2004.
William Shakespeare, Romeo i Julia, Hamlet, Makbet, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006.
William Shakespeare, Poskromienie złośnicy, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 2007.
William Shakespeare, Komedie, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 2012 (2022).
William Shakespeare, Tragedie i kroniki, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo Znak, Kraków 2013 (2022).
Cytowanie
Anna Cetera-Włodarczyk, Stanisław Barańczak [w:] Polski Szekspir. Repozytorium polskich przekładów Szekspira w XX i XXI wieku: zasoby, strategie, recepcja [online], Uniwersytet Warszawski, https://xx.polskiszekspir.uw.edu.pl/baranczak-stanislaw-tlumacz, 2024-10-16.