Repozytorium polskich przekładów Williama Shakespeare’a w XX i XXI wieku: zasoby, strategie tłumaczenia i recepcja

O projekcie

Kolekcja Polski Szekspir UW – Moduł XX i XXI wiek powstała w ramach projektu Repozytorium polskich przekładów dramatów Williama Shakespeare’a w XX i XXI wieku: zasoby, strategia i recepcja (UMO-2017/27/B/HS2/00853) finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki i realizowanego w latach 2018–2024. Przedsięwzięcie to było kontynuacją wcześniejszego projektu, finansowanego również przez Narodowe Centrum Nauki (UMO-2015/17/B/HS2/01784), w wyniku którego udostępniliśmy kolekcję Polski Szekspir UW – Moduł XIX wiek. W ten sposób cyfrowe repozytorium Polski Szekspir UW zgromadziło wszystkie polskie przekłady Shakespeare’a.

Celem przedsięwzięcia było stworzenie kolekcji, która z jednej strony oferowałaby elektroniczny dostęp do przekładów Shakespeare’a, z drugiej zaś służyła opracowaniami rekonstruującymi okoliczności powstania i recepcję zgromadzonych tekstów. Interesowały nas więc głównie szeroko pojęte procesy asymilacji literatury obcej w przekładzie, w całym ich skomplikowaniu i dynamice, z uwzględnieniem zmiennych mód, konwencji, upodobań literackich i potrzeb scenicznych, a także dramatycznych kryzysów, wojen i przełomów ideologicznych.

Zgromadzona w ten sposób wiedza dostępna jest na stronach repozytorium Polski Szekspir UW – Moduł XX i XXI wiek, jak również w formie publikacji elektronicznej.

Niewątpliwie zestawienie tego typu informacji stanowi tylko następny krok na drodze do poszerzonych, interdyscyplinarnych badań nad polskimi tłumaczeniami Shakespeare’a i dalej – nad specyfiką odbioru dramatu w przekładzie, a przede wszystkim nad długofalową recepcją literatury kanonicznej i związanymi z nią strategiami retranslacji. Powstaniu projektu towarzyszyło głębokie przekonanie, że nasza wiedza o zjawiskach, które zdominowały kolejne, po XIX w., stulecia recepcji Shakespeare’a w przekładzie, ma istotne luki, a co za tym idzie – wiarygodne budowanie syntezy wypada rozpocząć od skrupulatnego przebadania materiałów źródłowych i ustalenia przebiegu procesów składowych, które złożą się na obraz tych trudnych, niespokojnych dekad.

Punktem wyjścia projektu była refleksja przekładoznawcza, zwłaszcza zaś opisowe studia nad przekładem, z metodologicznym naciskiem na relację między tłumaczeniem i kulturą docelową, a zatem – świadomość zmienności czy nawet ulotności ocen krytycznych wyprowadzonych z nietrwałych zaleceń normatywnych odnośnie do tego, jaki jest, czy też powinien być, idealny przekład Shakespeare’a. Z tych samych przesłanek wynikało zainteresowanie uwarunkowaniami estetycznymi i ideologicznymi, które w tak wielkim stopniu zdecydowały o przyjęciu, stłumieniu lub odrzuceniu poszczególnych przedsięwzięć translatorskich. Charakterystyczna nieciągłość procesów literackich oraz zmiany w strukturze mecenatu państwa – spowodowane pierwszą i drugą wojną światową, przyjęciem i odrzuceniem komunizmu, transformacją ustrojową oraz zmianami na rynku wydawniczym – wszystko to przynosi niejednoznaczny obraz epoki, o zróżnicowanych i nietrwałych wyznacznikach sukcesu tłumaczeń.

Polskie zasoby przekładów Shakespeare’a z XX i początku XXI w. to duży i niejednorodny zbiór. Nie licząc egzemplarzy teatralnych, tłumaczeń cząstkowych i tych pozostawionych w maszynopisach, pełnowartościowe przekłady z oryginału to blisko sto czterdzieści tekstów wydanych w formie książkowej, w pojedynczych tomach lub, co znacznie rzadsze, w edycjach zbiorowych. Usystematyzowanie takiego korpusu pod względem chronologii i przestrzeni nie jest łatwe. Miejsca powstania tłumaczeń często nie są miejscami ich publikacji, z kolei daty ukończenia poprzedzają nieraz o wiele lat daty wydania. Zróżnicowane jest też tempo prac tłumaczy: jedni poświęcają Shakespeare’owi kilka lub kilkanaście miesięcy, inni wracają do swych tekstów i poprawiają je w kolejnych edycjach.

Spośród dwudziestu pięciu omawianych tłumaczy sześciu przełożyło tylko po jednej sztuce. Te pojedyncze tłumaczenia cieszyły się niekiedy udaną recepcją teatralną – tak stało się w przypadku Jak wam się podoba w przekładzie Czesława Miłosza i Wieczoru Trzech Króli w przekładzie Stanisława Dygata. Tłumaczenia wszystkich, jak wówczas zakładano: trzydziestu ośmiu, dramatów Shakespeare’a dokonał Maciej Słomczyński, dwadzieścia pięć sztuk przełożył Stanisław Barańczak, po kilkanaście dramatów – Jan Kasprowicz (szesnaście), Zofia Siwicka (piętnaście) i Jerzy Sito (jedenaście). Osiem dramatów przełożył Bohdan Drozdowski, a wcześniej Władysław Tarnawski (pozostawił on wszystkie tłumaczenia w rękopisie), rośnie też liczba przekładów trzech aktywnych dziś tłumaczy: Antoniego Libery (do 2023 r. wydał siedem sztuk), Piotra Kamińskiego (sześć tomów do 2023 r.) i Ryszarda Długołęckiego (pięć tomów do 2023 r.).

Repozytorium Polski Szekspir UW gromadzi wszystkie przekłady z XX i XXI w.

Dostęp do wszystkich przekładów, w celach badawczych, możliwy jest po zalogowaniu, natomiast wolny dostęp obejmuje te przekłady, które już znajdują się w domenie publicznej lub co do których otrzymaliśmy stosowne zgody tłumaczy bądź ich spadkobierców. Obecnie dotyczy to ponad osiemdziesięciu procent autorów od XIX do XXI w. W osobnej zakładce znajduje się nota o debiutach – pojedynczych przekładach, które ukazały się w ostatniej dekadzie, po 2014 r., których recepcja jest tymczasem krótka lub ograniczona.

Przekłady z XX i XXI w. dostępne są w postaci plików pdf lub plików tekstowych przygotowanych na wersjach po OCR, a także plików tekstowych z podstawową strukturą semantyczną.

Zasoby można przeszukiwać według zadanych kryteriów, takich jak tytuł, nazwisko tłumacza, data i miejsce wydania (edycji dostępnej w repozytorium), jak również dwóch dodatkowych kryteriów wywiedzionych z historii przekładu – miejscu oraz czasie powstania tłumaczenia. Te stosunkowo liczne warianty przeszukiwania zasobów przywracają historyczno-geograficzno-wartościujący porządek zdarzeń i procesów, który ze zrozumiałych względów zaciera się nieco w publikacji zorganizowanej wedle zasad alfabetycznych.

Ponadto repozytorium oferuje dostęp do pogłębionych studiów przedsięwzięć przekładowych uporządkowanych wedle postaci dwudziestu pięciu tłumaczy, których prace ukazały się w XX lub XXI w. Na stronach tłumaczy umieszczono zwięzły opis przedsięwzięcia tłumaczeniowego. Pełne wersje studiów przypadku (do pobrania z tych samych stron w formacie pdf) zestawiają informacje o sylwetce tłumacza, strategii i recepcji przekładu.

Rekonstrukcja indywidualnych przedsięwzięć przekładowych przynosi wiele, dotąd niezestawianych, informacji o socjologicznych i psychologicznych uwarunkowaniach aktywności tłumaczy, a także o ich wzajemnych powiązaniach. Praca nad dramatami Shakespeare’a zwykle współistnieje z innymi zajęciami literackimi i znacznie rzadziej niż w XIX w. bywa przeciwwagą dla wykonywanego zawodu. Z grona dwudziestu pięciu tłumaczy tylko Zdzisław Skłodowski jest prawnikiem, a Ryszard Długołęcki – lekarzem. Znakomita większość pozostałych osób ma wykształcenie filologiczne (z zakresu filologii polskiej lub obcej) i przynajmniej przez część swej kariery pracowała naukowo: autorami rozpraw doktorskich są Zofia Siwicka, Stanisław Barańczak, Roman Brandstaetter, Zygmunt Kubiak, Włodzimierz Lewik i Antoni Libera, Witold Chwalewik uzyskał habilitację, profesorami zaś – i to szekspirologami – są Jerzy Limon, Władysław Tarnawski i Andrzej Tretiak, komparatystą – Jan Kasprowicz. Niektóre z karier rozwijały się za granicą: Czesław Miłosz zajmował stanowisko profesora w Katedrze Języków i Literatur Słowiańskich na Uniwersytecie w Berkeley, podobnie Stanisław Barańczak w Katedrze Języka i Literatury Polskiej im. Alfreda Jurzykowskiego na Uniwersytecie Harvarda. Bardzo wielu spośród tłumaczy łączyło pracę nad Shakespeare’em z twórczością własną, wyjątkiem jest tu Zofia Siwicka skupiona w pełni i wyłącznie na dramatach Stratfordczyka. Różne są też okoliczności życiowe, w których tłumacze sięgają po Shakespeare’a: dla części było to kolejne wyzwanie na drodze kariery literackiej lub akademickiej; taki wybór dotyczył przede wszystkim tłumaczy przedwojennych, angażujących się w nowe przedsięwzięcia wydawnicze lub teatralne. Natomiast tuż po wojnie przekłady Shakespeare’a – dobrze i szybko płatne – kusiły twórców, którzy oprócz fascynacji uznanymi arcydziełami, szukali bezpiecznej przestrzeni, niszy wolnej od bezpośredniej presji socrealizmu. To właśnie w tych warunkach i z tych motywacji rodzą się przekłady Romana Brandstaettera, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego i Czesława Miłosza oraz, jak można przypuszczać, Zygmunta Kubiaka.

Kolejne dekady przynoszą polskie wersje powstające zwłaszcza z myślą o teatrze: bezpośrednio na scenę tłumaczą Jerzy Sito, Krystyna Berwińska i Bohdan Drozdowski. Teatr staje się siłą napędową, koneserem i głównym odbiorcą nowych przekładów. Jednocześnie, po raz pierwszy w historii polskiego Shakespeare’a, argumentem w ocenie tłumaczeń stają się przesłanki biograficzne, a dokładnie – dwujęzyczność, która ma predysponować do przekładu i uwiarygadniać wybory tłumacza. U progu lat siedemdziesiątych rynek wydawniczy jest już mocno nasycony, a wielkie powojenne potrzeby edukacyjne i biblioteczne zaspokojone przez wznowienia dziewiętnastowiecznych tłumaczeń kanonicznych. Rozproszone wydania nowych przekładów są przede wszystkim pokłosiem, a nie zapowiedzią recepcji teatralnej. Wydarzeniem przełomowym okazuje się inicjatywa Wydawnictwa Literackiego, które z powodzeniem promuje drukowaną w latach 1977–1988 serię przekładów Macieja Słomczyńskiego, tym samym odsuwając w cień równoległe przedsięwzięcia translatorskie.

Przełom ustrojowy przynosi falę przewartościowań: wracają postaci i utwory wypchnięte poza oficjalny nurt literacki, znane z drugiego obiegu lub wydawnictw emigracyjnych. Rozrachunki te dotyczą w pewnej mierze również przekładów Shakespeare’a: Stanisław Barańczak, poeta objęty cenzurą i poniekąd zmuszony do opuszczenia kraju, powraca jako tłumacz i krytyk przekładu, w krótkim czasie nadaje niespotykany dotąd ton i impet dyskusjom o (nie)właściwych strategiach przekładu Stratfordczyka. Kolejne retranslacje szukają swego miejsca w przestrzeni literackiej i teatralnej gęsto już obsadzonej przez poprzedników. Podobnie jak w XIX w., znaczna część przekładów powstaje za granicą – dotyczy to wszystkich tłumaczeń Stanisława Barańczaka i Piotra Kamińskiego, po części zaś tych Bohdana Drozdowskiego i Władysława Zawistowskiego.

Podrozdziały poświęcone sylwetkom tłumaczy zawierają podstawowe dane biograficzne, ze szczególnym uwzględnieniem informacji o wykształceniu tłumacza, znajomości języków obcych i wiedzy literackiej.

Opis kariery zawodowej służy głównie ukazaniu jej relacji wobec projektu przekładowego. Uwzględniane jest również zaangażowanie tłumaczy w inne przedsięwzięcia literackie, takie jak twórczość własna, przekłady innych autorów lub z innych języków, praca dla teatru, praca naukowa bądź krytyka literacka. Przytaczane są różnorodne opinie współczesnych, zwłaszcza w kontekście związków tłumaczy z dokonaniami Shakespeare’a. W przypadku postaci szeroko omawianych w opracowaniach przeglądowych, biografiach lub studiach krytycznych zestawiane fakty są opatrzone odwołaniami do stosownej literatury przedmiotu, bez drobiazgowych analiz zachowanych materiałów. Z kolei w przypadku mniej znanych tłumaczy bądź też postaci, których aktywność przekładowa nigdy nie była przedmiotem badań, podrozdziały zawierają szczegółowe odniesienia, a niekiedy także obszerne cytaty ze wszystkich materiałów źródłowych, rękopiśmiennych i drukowanych, do jakich udało się dotrzeć w ramach kwerend, a które nie były analizowane przez innych badaczy.

Podrozdziały poświęcone strategii tłumaczenia odwołują się do dwóch rodzajów źródeł: oświadczeń tłumaczy oraz analiz przekładów.

Po pierwsze, referowane są poglądy każdego z tłumaczy na strategię przekładu Shakespeare’a, ich opinie o innych tłumaczeniach, jak również refleksje na temat własnego projektu, związane z motywacją, doświadczeniem pracy nad tekstem, reakcjami na krytykę i recepcję teatralną, uwarunkowaniami materialnymi, wreszcie przyczynami przerwania lub zaniechania przedsięwzięcia. Przedstawiane są ponadto ustalenia dotyczące miejsca, kontekstu i chronologii powstawania przekładów. Drugi rodzaj źródeł stanowią tłumaczenia, opisywane pod kątem rozwiązań prozodycznych, technik przekładu, modyfikacji strategii tłumaczenia oraz decyzji o włączeniu do edycji przypisów i objaśnień. Należy podkreślić, że wszystkie prezentowane przekłady są retranslacjami, a zatem tłumaczeniami powstającymi już po ustabilizowaniu się zestawu przekładów kanonicznych, motywowanymi potrzebą aktualizacji języka, konwencji literackich lub teatralnych. Charakterystyczną cechą retranslacji jest ich polemiczny stosunek do wcześniejszych przekładów. Co do zasady różnią się one od innych dostępnych i cieszących się uznaniem tłumaczeń: w tym kontekście drugorzędne pozostaje to, czy różnica ta polega na rygorystycznym odwzorowywaniu cech oryginałów, czy też przeciwnie – na silnym (lub silniejszym) udomowieniu tekstów.

Podrozdziały poświęcone recepcji zestawiają w miarę możliwości wszystkie opinie na temat przekładu, formułowane na poszczególnych etapach istnienia tekstu, ze szczególnym uwzględnieniem pierwotnego przyjęcia przez krytykę literacką i teatr.

Zestawienie takie pozwala na wychwycenie zmian w ocenie projektu translatorskiego, uwarunkowanych doraźnymi preferencjami estetycznymi i metodologicznymi, a niekiedy przesłankami osobistymi lub politycznymi. Podrozdziały informują o wszystkich reedycjach, zmianach w tekstach przekładu, jak również zwięźle komentują recepcję sceniczną, zwłaszcza w tym, co dotyczy odbioru tłumaczenia. W tym ostatnim przypadku podawane są dane o premierach z wykorzystaniem przekładu oraz opinie o przekładzie w recenzjach przedstawień. Bibliografia wybranych źródeł została zestawiona oddzielenie, natomiast wszystkie cytowane źródła wymieniane są w treści rozdziałów. Z uwagi na strukturę repozytorium, gdzie poszczególne rozdziały dostępne są na stronach tłumaczy, w przypisach do każdego z rozdziałów podajemy zawsze pełne dane bibliograficzne, również te przywoływane już wcześniej. Z tych samych względów niektóre informacje powtarzają się, jeśli dotyczą przecięcia się dróg dwóch lub więcej tłumaczy.

Uzupełniając wiedzę o przedsięwzięciach tłumaczeniowych, posiłkowano się istniejącymi opracowaniami biograficznymi i bibliograficznymi, skrupulatnie sprawdzając wszystkie tropy szekspirowskie rozsiane w rozmaitych rodzajach źródeł, drukowanych i rękopiśmiennych, zgromadzonych w archiwach państwowych i prywatnych, a także w miarę możliwości dodając informacje o recenzjach i polemikach prasowych. Obrazy przeszłości, jakie wyłaniają się z tych opracowań, różnią się niekiedy w sposobie referowania zdarzeń, postaw i motywacji. Historie z dekad odległych, a zwłaszcza tych odgrodzonych od teraźniejszości cezurą siedemdziesięciu lat, wydają się nieraz bardziej nasycone szczegółem, również w tym, co dotyczy emocji, ciężaru wydarzeń politycznych i osobistych uwikłań. Pełniejszy opis tych uwarunkowań wynika z dostępności źródeł, o których przetrwaniu zdecydowali ich autorzy i adresaci bądź też instytucje będące dysponentami dokumentów. O czasach bliższych tylko na pozór możemy dowiedzieć się więcej, z jednej strony odwołując się do pamięci świadków, z drugiej zaś zachowując konieczny dystans i wstrzemięźliwość w ocenie biegu historii. Ufamy jednak, że zebrane informacje przyczynią się do powstania pokrewnych projektów badaczy z innych dziedzin i że rozwój humanistyki cyfrowej znacząco przyspieszy kompleksową analizę prasy oraz zasobów internetowych, gdzie – jak łatwo zauważyć, śledząc przypisy w biogramach najbliższych naszym czasom tłumaczy – zaczyna toczyć się życie nowych przekładów Shakespeare’a w XXI w. Z tych samych względów można oczekiwać pojawienia się nowych metod analizy najnowszej historii, której opisy przemykają dziś w łączach internetowych, nie pozostawiając materialnych śladów komunikacji typowych nieodległym jeszcze epokom.

Repozytorium Polski Szekspir UW aktualizuje wiedzę o polskiej recepcji Shakespeare’a w przekładzie w XX i XXI w., a także ułatwia analizy porównawcze tłumaczeń, w ujęciu synchronicznym i diachronicznym, nie zachęca jednak do ferowania ocen.

Przeciwnie, wiedza o postrzeganiu tych samych przedsięwzięć przekładowych na przestrzeni lat, dekad, a nawet wieków, skłania do ostrożności. Przy bliższym poznaniu, obrazy postaci i projektów komplikują się, ukazując wpływy przeciwstawnych procesów literackich, labilność ocen krytycznych, gęstość materii historycznej i wagę rozpalonych emocji. Zgromadzone w jednym miejscu przekłady ulegają elektronicznej kompresji epok i stylów, stają się też swoistymi beneficjentami wirtualnej demokratyzacji zasobów. Bez względu na indywidualną historię, liczbę zachowanych egzemplarzy i (nie)życzliwość recenzentów, wszystkie odpowiadają w ten sam sposób na przywołanie z klawiatury. To cyfrowe życie po życiu archiwów nadaje nowy sens wysiłkom tłumaczy, których prace stają się unikatowym lustrem czasów i środowisk.

Anna Cetera-Włodarczyk